Nghệ nhân Nguyễn Văn Lưu: Người đưa gốm sứ Chu Đậu trở về từ đáy biển
06/06/2025 - Lượt xem: 7
Gốm Chu Đậu được biết đến là thương hiệu gốm sứ cao cấp với nhiều thành tựu, được coi như tinh hoa văn hóa Việt Nam. Đằng sau thành công đó chính là tâm huyết một đời của Nghệ nhân Nguyễn Văn Lưu với lý tưởng phục hưng và phát triển thương hiệu gốm sứ Chu Đậu bị chôn vùi sau gần 500 năm.
Gốm Chu Đậu là dòng gốm cổ có nguồn gốc từ làng Chu Đậu (xã Thái Tân, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương), xuất hiện và phát triển mạnh trong khoảng từ thế kỷ 14 đến thế kỷ 16 dưới thời Lý - Trần - Lê Sơ. Đây là giai đoạn Việt Nam có nền kinh tế - văn hóa phát triển, đặc biệt là nghề thủ công và giao thương quốc tế. Vì vậy gốm Chu Đậu được sản xuất để phục vụ nhu cầu tiêu dùng trong nước lúc bấy giờ và xuất khẩu ra nước ngoài qua con đường hàng hải (Con đường Tơ lụa trên biển).
Không phải tự nhiên gọi là “một thời vang bóng” của gốm Chu Đậu. Thời kỳ này, gốm sứ Chu Đậu đã đạt đến những đỉnh cao trong từng chi tiết của sản phẩm. Chu Đậu từng là tinh hoa gốm sứ cao cấp Việt Nam trong suốt 4 thế kỷ trước khi trở nên lụi tàn rồi biến mất trong cuộc nội chiến Trịnh - Mạc cuối thế kỷ 17. Sau thời kỳ rực rỡ, nghề gốm Chu Đậu bị mai một. Trong suốt mấy trăm năm, gốm Chu Đậu gần như biến mất khỏi đời sống và ký ức cộng đồng.
Mãi cho đến giai đoạn đầu của những năm 90 của thế kỷ 20, trong một lần trục vớt tàu đắm ở vùng biển Cù Lao Chàm (Quảng Nam), người ta phát hiện ra khoảng 40 vạn cổ vật gốm sứ, hầu hết có phong cách đặc trưng của Chu Đậu. Trong đó có một bình gốm hoa lam được xác định có dòng chữ Hán “Thái Hòa Bát Niên, tượng nhân Bùi Thị Hý” (Tạm dịch: Năm Thái Hòa thứ 8 (1450), thợ gốm Bùi Thị Hý vẽ). Đây là chứng tích xác thực đầu tiên về sự tồn tại của gốm Chu Đậu, đồng thời là bằng chứng về sự tham gia của người phụ nữ trong nghề gốm từ thế kỷ 15.
Hành trình khôi phục gốm Chu Đậu không thể là công sức của một cá nhân, mà là sự góp công rất lớn của nhiều nghệ nhân. Đặc biệt phải kể đến nghệ nhân Nguyễn Văn Lưu, Giám đốc Công ty Cổ phần gốm sứ Chu Đậu là người có đóng góp không nhỏ.
Ý tưởng khôi phục ban đầu được thai nghén bởi ông Nguyễn Hữu Thắng, nguyên Chủ tịch HĐTV Tổng Công ty Thương mại Hà Nội (Hapro) và ông Nguyễn Văn Lưu - cựu chiến binh chính là người được ông Nguyễn Hữu Thắng tin tưởng giao trọng trách này. Ban đầu, ý tưởng trên chỉ xuất phát từ mục đích phục hưng lại một giá trị truyền thống xưa cũ, khôi phục lại làng nghề, đem lại công ăn việc làm cho bà con địa phương, tuyệt nhiên chưa ai dám nghĩ đến câu chuyện xa vời như định vị thương hiệu. Ông Nguyễn Văn Lưu chia sẻ: “Lúc đầu mình làm là chỉ nghĩ làm sao cho công nhân họ sống được kia đã, làm phải có đủ lương để ăn”.
Hành trình phục hưng của gốm Chu Đậu
Với sứ mệnh phục hưng dòng gốm cổ Chu Đậu, năm 2001, ông Nguyễn Văn Lưu đã mời các nghệ nhân từ Hà Nội, Bình Dương, Biên Hòa (Đồng Nai), Hải Dương... nghiên cứu những nét đặc sắc của gốm Chu Đậu rồi truyền dạy cho công nhân là người địa phương. Hầu hết lớp thợ trẻ năm xưa nay đã trở thành những công nhân lành nghề, không ít người được vinh danh là nghệ nhân. Chia sẻ về những khó khăn trong việc đào tạo nghề năm ấy, ông Lưu cho biết: “Ở nông thôn những người học giỏi đều đi học, đi làm xa quê, còn những ai không đi học mà ở lại gắn bó với quê hương thì tôi tập hợp lại và dạy cho các cháu làm. Về đây khi mới nghiên cứu thì tôi chưa biết gì, nếu chỉ bằng có tình yêu thôi thì cũng không đủ, nên phải dựa vào các nghệ nhân, dựa vào chính quyền. Lúc đấy đào tạo công nhân - cả mấy trăm người có nhiều khó khăn. Qua quá trình đào tạo, cũng chọn ra được mấy chục người để làm gốm Chu Đậu. Còn những người đã qua đào tạo nhưng vẫn không làm được, tôi phải bố trí việc khác để tạo công ăn việc làm cho họ”.
 |
| |
Tháng 5/2003, gốm Chu Đậu đã xuất khẩu lô hàng đầu tiên sang thị trường Tây Ban Nha. Từ đó đến nay, xí nghiệp đã có nhiều lô hàng xuất khẩu đến nhiều nước trên thế giới. Ông Nguyễn Văn Lưu khi ấy là giám đốc xí nghiệp cho biết: “2003 bắt đầu xuất khẩu, mỗi tháng xuất khẩu vài ba container. Khởi đầu ấy đã làm cho sức sống của gốm Chu Đậu trở nên nhộn nhịp trở lại".
Không chỉ phục vụ xuất khẩu, những năm gần đây, đơn vị nhận được nhiều đơn đặt hàng của các khách hàng trong nước. Điều ấy chứng tỏ hành trình khôi phục gốm Chu Đậu đã hồi sinh đã thành công ngoài mong đợi. Nghệ nhân Nguyễn Văn Lưu bày tỏ lòng biết ơn: “Chu Đậu từ đầu năm 2000 đến nay đã khởi sắc rồi. Từ chính quyền, trung ương đến các nghệ nhân đều thể hiện sự quan tâm tới gốm Chu Đậu. Bà Nguyễn Thị Kim Ngân khi ấy là Bí thư tỉnh Hải Dương đã đưa nhiều đoàn khách về Chu Đậu tham quan”. Năm 2008, Gốm Chu Đậu rất vinh dự được cố Tổng tư lệnh QĐND Việt Nam, Đại tướng Võ Nguyên Giáp tặng 9 chữ Vàng: “Gốm Chu Đậu tinh hoa văn hóa Việt Nam”.
Bằng những nỗ lực và cống hiến không ngừng của ông Nguyễn Văn Lưu cũng như Công ty Cổ phần Gốm sứ Chu Đậu, nhiều sản phẩm tinh hoa văn hóa của Gốm Chu Đậu cổ đã được kết tinh trong sản phẩm Gốm Chu Đậu hiện đại và được lưu trữ tại 46 Bảo tàng danh tiếng thuộc 32 quốc gia trên thế giới. Các sản phẩm Gốm Chu Đậu đã rất đa dạng về mẫu mã và đã xuất khẩu sang 20 quốc gia và vùng lãnh thổ.
Nét đặc sắc của gốm sứ Chu Đậu
Ông Nguyễn Văn Lưu cho biết cái thiêng ấy thể hiện ở chỗ: “Vua chúa xưa dùng gốm Chu Đậu đựng thức ăn thì không bị ôi thiu. Cắm hoa thì tươi lâu. Uống trà bằng gốm sứ Chu Đậu sẽ có vị ngon đặc biệt. Làm đồ thờ trong nhà thì thiêng liêng. Ngày xưa các cụ thường nói nếu hạt giống ủ bằng gốm Chu Đậu sẽ nảy mầm. Ngâm rượu thì khử được độc. Dù có nhiều yếu tố chi phối, nhưng không thể phụ nhận năng lượng, linh khí bên trong của gốm Chu Đậu”.
Mỗi sản phẩm gốm Chu Đậu đều như đang kể một câu chuyện - có mở bài, thân bài và kết bài, giống như một bài văn hoàn chỉnh. Cấu trúc của hoa văn trên gốm cũng được sắp đặt có chủ đích: phần gốc thường là hình cánh sen, hoa sen - biểu tượng của sự thanh cao và thuần khiết. Phần giữa là các họa tiết tứ quý (tùng - cúc - trúc - mai) đại diện cho bốn mùa. Trên cùng là họa tiết tàu lá chuối, biểu trưng cho sự bảo bọc và phát triển. Từng lớp trang trí ấy không chỉ tạo nên vẻ đẹp thẩm mỹ mà còn truyền tải những tầng sâu văn hóa dân tộc.
Nổi bật của gốm sứ Chu Đậu là “mỏng như giấy, trắng như ngà, trong như ngọc, sáng như gương và vang như chuông”. Hoa văn trên mình gốm Chu Đậu được lấy cảm hứng mang đậm bản sắc Việt: tứ quý, hoa sen, mục đồng, cá, chim,... Màu men trong - ngà - ánh đặc trưng của gốm được làm bởi dòng men tro trấu độc đáo.
Một trong những điều làm nên nét đặc biệt của gốm Chu Đậu chính là hội tụ đủ ba yếu tố: đất thiêng, nước thiêng và lửa thiêng. Trong đó, đất thiêng là cốt lõi - là nơi kết tinh giá trị tri thức của cha ông. Chất đất tại đây giàu vi lượng và khoáng chất tự nhiên, tạo nên những sản phẩm không chỉ đẹp về hình thức mà còn mang linh khí - sự sống và hồn cốt của đất Việt.
Tổng hợp: Nguyễn Thuỳ (Nguồn: Theo TC Làng nghề VN)
Các tin tức khác